زبان دری دروازی ( واقع در شامل شرق افغانستان)

زبــان دری از جــمــله زبــان هـــای مـــعــروف و قـــدیــمــی جــهــان اســــت. کـــه لهــجه هـــای بســـیار معروف که از تــغـــیــیر امــاکــــن مــردم کـــه بـــه هـــر ســو رفــتــن پــدیــد آمــده اســت کــه لهـــجـــه دروازی از جمله با ادبیات تــریــن لــهــجــه در ســمــت شــمــال شــرق افــغــانــســتـان امــروزی و یــا خــراســان و آریانایی دیروزی بحساب میــایـــد.

دریـــن رســــالـــه کوچــک و ســــاده کوشــــش به عـــمــل آمــده اســت تا بعــضــی از واژه هــای لــهــجه دروازی و تــاریــخ آن تــا هــنــوز هــویــدا، روشـــن و مــعــلــوم نــمــایــان گــردد. کــه ایــن یــک ابداع خوبی است برای مـــتجــسم ســاخــتن زبــان کـــلاســیــک پــارسی یــا پــارسی دری کــه تــا هـنـوز هـم در بعضی از ولسوالی ها یــا دهــات دور دســت افغانــســتان تــا اثــر عـدم آمـوزش در اقـلیـت آمـد و اقـوام بـیـرونـی بـه صورت اولی و طفلی خود باقی مانده است. 

در ولایت بدخشان: - اقوام و باشنده گان بدخشان که دارای عادات و اصلور زبان و لهجه مختلفی بوده اند بالغ بر هجده اقوام میشود که این ها به خلاف سایر اقوام دیگری که در تمام حدود افغانستان منتشر میباشند دارای ادبیات و ممیزات تاریخی بوده به هر یک از آنها منشاء و مقام انشعاب خود شانرا به دقایق معلومات داشته در اثبات قدامت و اعتبار قومیت خویش دلایل مفقولی ابراز میدهند، حرف اینقدر هست که ادبیات ایشان در حالت طفولیت به حال طبیعی خود مانده و همان حال اداره شده رفته است.

اهالی درواز به چنین نظریه معتقد میباشد که اقوام آنها از قدیم ترین اقوام دنیا بوده و زبان شان نیز به همان معیار یک زبان تاریخی عام بشریت است. این طایفه ادعا میکند که چون ولایت قطغن و بدخشان به نام تاریخی خودش (تخارستان) موسوم و اهالی بومی آن به نام تخار ها یا تخر ها نام برده می شود. این نام مشتق از لفظ (تخرای) دروازی است که معنی(درواز) یا (برآمدن از دروازه) را افاده میکند. و اقوام که از این ناحیه به هر گوشه دنیا منشعیب شده اند به زبان دروازی متکلم بوده و لفظی قدیم زبان اصلی دروازی ایست. میگویند در هنگام توفان کبیر (هیکل) نام یکی از پسران حضرت نوع (ع) در نقطه درواز اقامت و توطن اختیار کرده و هر آن قدر اولادیکه از او باقیمانده هیاطنه نام برده میشود. پس دروازی ها به زعم خود شان عبارت از (تخرای ها و هیاطله ها) میباشند و زبان شان به واسطه عدم آموزش باشنده گان آنجا با اقوام مختلفه به حال اصلی خود باقی مانده و تا هنوز به همان سلیقه اداره شده آمده است.

(درواز بدخشان) بر نقطه اطلاق میشود که حدود طبیعی آن شامل تمام درواز افغانی و ماوارای دریای امو می باشد. درواز افغانی در حصه شمال بدخشان به صورت مثلث در کنار جنوبی دریا آمو وقوع دارد که قریه (نسپی) مرکز حکومت محلی درواز که در ساحل دریای آمو واقع است. به راس زاویه آن را تشکیل میکند. دریای آمو از مشرق درواز به جریان خود ادامه بخشیده ساحه شمالی آنرا عبور کرده بالاخره به طرف شمال غرب درواز مایل شده میرود که از حصه شمال شغنان الی حدود (داونک) تماماً منطقه و سعیه درواز را تشکیل میدهد. زبان دروازی اگر چه زبان فارسی است اما غالباً آنرا مثل تکلم فارسی کلاسیک میتوان اذهان نمود.

ته روز و شب که امن دنیا بتــرشی  -    زمشرق با ومغرب شور بشرشـــــی

نگه کرد او که یک لیونده نـــیســت  -    گرفت کسیمک و زنی و در لگرشی

کسیکه بی در اصلش نقـره صـــاف -    زچـــرک آهــن او امــروز بـترشی

شهنشاهی بودکه سر در آسموداشت  -    دریـغا در تــه یی پــا خاکــســترشی

نه ننگ اســت نه ناموس ایزمونـــه  -   بـبین میربچه بـی مــزدو مــر شــــی

سخی مردی که نون میدا شو و روز -   چــجب متــحاج هر جایی پــــدر شی

گــدایی که همــیــشــه در و در بــی  -   یـگا نـاگـــه مبــی میــر گــــــذر شی

بــرفــتــه بــلــبلون ای باغ و گــلزار -   کروجک پیش گل ها نغمه گـــر شی

دهــن بــسـتـند اسپو هــم زشــنــگــه -   کــــه آواز خـــرچـــنــگـی بــدرشــی

نــــدویــی طالعــم نــیــکــی یــا بـــد -   کــــدو کـشــتم در آخر کـج کپـر شـی

اولــــــی آبـــــاد دنـــیـــا را نــــدوی -   آخــــر آبــاد دنــیــا زیــر و زبـر شی

(یاری دروازی)  

معنی لغات شعر فوق:

لغت                 -     معنی

آسمو                -    آسمان

ته یی                -     پائین

ایزمونه             -    این زمانه

مرشی               -     مُرد

نون                  -     نان

دروبدر بی         -    در و بدر بود

یگا ناگه             -    ناگهان

مبی میر گذر شی -   بین که کلانتر بزرگ گندر خود شد

بلبلون               -   بلبلان

اسپو                 -  اسپ ها

زشنگه              -  جای سبز در کنار رود

کروجک            - زاغ

نغمه گر شی       - نغمه سرای

بدرشی              - نمایان شد

چجب               - عجب

کج گپر             - مانند کدو هست ولی از آن برای گرفتن آب استفاده میشود.

یا چارم صنمی خاصه سخن با نمکی  -  آفت جون و دل و حشوه گری کم کپکی

اورمیست زمو-مو زغمش موره زار  -  یافت مضمون منه گشت وبگفت نرم گکی

گفتم ای(جون) شرین(مومه وبابم صدقت – که مگو این گب سخته(دمن) ای دخترکی

رفتم و (غلط بزام) پهلوی او (روحت جون)- سینه با سینه بماندیم و کبک با لبکی

(کیفی دروازی)

و در آخر شعری از شاعر بزرگ درواز که در هندوستان تحصیل کرده- محمد یاری دروازی

رخ و زلف وخط لعل لبت ای ماه جان پرور- بودشمس وشب ومشک وچهارم حقه شکر

به خاک پای تورخسار خودرا برزمین مالا  - فریدون و قباد وارد شیر وبابک و   سنجر

نشان فعل کفش او اگر بر من رسد "واله"   - کنم سجده دهم بوسه نهم بر رخ زنم بر سر

واژه های دروازی و معنی دری
معنی	لغت		معنی	لغت
شخص گشته	قلیچ		چطوری می شود	چاوه گرمه
لول دادن ، پائین افتیدن	چرجر		نا حرف بشو	غوره
جای سبزی که در کنار دریا	شنگه		چاق و فربه	فلپ
لول بدی	دُگر کن		آدم کلان چاق ، مکمل	لفکاله
ماست	جرغات		چاق و فربه	ورم
خمیر	بوشه		کلوله	قرت
طوی خانه	آغلی		گرد کلان	گُند
آدم مجرد، جنبنده	لیوند		بازی کنی، بازی کردن	کسیمک
پیش دروازه	پادری		بود	بی
لگد	لگر		جای نا مناسب	رغد
بطرف پائین آمدن	کله پا		خلل اندازی	نشلق
جاروب خورد	شنندک		امین طرف	نم لیفرو
مانده- زله	شلپر		بسیار کوچک	گم بز
پاکیزه و بازینت	کچ کچ		مخفف شده است	شیم
شده است	شبس		قدیمان وگذشتگان	قدیمو