تأسیسات دولتی

1 – دولت در جوامع اولیه:

چنانچه قبلاً تذکر دادیم برای مطالعه و بررسی جامعه بشری تاسیسات اقتصادی اهمیت بزرگی دارد زیرا تاسیسات از حیات اجتماعی جدا ناپذیر است. همچنان

تاسیسات دولتی که اصولاً در قلمرو علوم سیاسی قرار دارد مورد مطالعه جامعه شناسی قرار میگیرد زیرا تاسیسات دولتی عالی برای باز رسی اجتماعی بشمار میروند.

بنابر اظهار جامعه شناسان نظم یکی از ضروریات هر جامعه است زیرا اجتماعی بدون نظم قابل دوام نخواهد بود. کلیه جوامع انسانی دارای یک نوع حکومت هستند که بوسیله آن روابط بین افراد تنظیم و همچنان منافع جامعه تأمین میگردد.

البته نوع حکومت نظر به خصوصیت جامعه بشری ضعیف و عقب مانده و یا متشکل و مترقی باشد فرق میکند و برخی از این حکومت ها صریح و قابل تشخیص بوده و بعضی دیگر آن پیچیده و مهم هستند که با وجود این به آنها نام حکومت اطلاق میگردد.

وظایف اسای دولت عبارت از تأمین نظم و آرامش در یک جامعه و تطبیق فعالیت های افراد آن جامعه است. که بدون وجود یک چنین دستگاه تطبیقی همکاری لازم بین افراد آن جامعه وجود نخواهد یافت. اگر چه ممکن است افراد منافع خودشان را و یا آنچه به نظر خود شان صلاح و بهتر است فرق نمایند. اما به مشکلات زیاد ممکن است منافع دیگران را عموماً و منافع جامعه را خصوصاً بخوبی تشخیص دهند. حکومت به عنوان یک نوع باز رسی اجتماعی حس در ابتدایی ترین جوامع مهم وجود داشته است. البته فقران ظاهری تشکیلات دولتی در برخی از جامعه های اولیه عده ای از ناظرین را به این فکر انداخته است که جوامع بدون حکومت نیز وجود دارند. که بسیاری از جهان گردان که به فقران کارمندان و یا دستگاه های حکومتی در بعضی جوامع بر خورده اند و ازآن چنین نتیجه گرفته اند: که این جوامع فاقد حکومت بوده اند. و حالی آن که همین جهان گردان به تفصیل قدرت حکیم باشی ها را در باز رسی رفتار و اخلاق افراد این جوامع وصف کرده اند اما غافل از این که همین باز رسی و تسلط خود نوع حکومت است.

در بعضی جوامع بشری که فاقد حکومت متشکل و منظم است که سازمان رهبری و باز رسی آن جوامع به صورت درست قابل تشخیص نیست چنانچه به قول جامعه شناسان بعضی از جوامع بشری بوسیله « کد خدا» شیخ و ریس قبیله اداره میشد. و یا این که برخی از جوامع فاقد هر گونه ریس بوده و به اساس رسوم و عادات، روابط بین افراد تنظیم شده است. که روبرت لووی در کتاب خود بنام « اطلاعات در پیرامون فرهنگ شناسی» خاطر نشان میکند که : قبیله اونا رئیس و رهبر ندارند و تنها هر بار ضرورت، مبادرت به یک اقدام دسته جمی پیش می آید. یک رئیس موقتی بر گزیده میشود و به محض این که ماموریت خودش را انجام داد از رهری کناره گیری می کند.

بنابرآن هیچ جامعه بدون  وسیله باز رسی نبوده و در آن جوامع که فاقد حکومت باشد در آن صورت باز رسی توسط آداب و رسوم اعمال میگردد. در جوامع اولیه نه تنها درجات مختلف رشد سیاسی به مشاهده میرسد بلکه انواع دولت ها نیز ملاحظه میگردد از سلطنت استبدادی که مبنی بر رعایت حق و داشت و سلسله نسب است گرفته تا دمو کراتیک حکومت ها با مجالس شورای نظیر ، مجلس سنا و مجلس نماینده گان امروزی کلیه تاسیسات ماننده برده گی و ملوک الطوایف و رژیم نظامی و سیستم های طبقاتی نیز وجود داشته است. بدین طریق در اثنای که برخی از ملت های افریقایی به دست پادشاهان مستبد اداره میشدند. طوایف زونی آمریکا و ساکنین جزایر آن زمان تحت لوری حکومت های دموکراتیک و سیستم های عادلانه به سر می بردند.

2 – منشا و رشد حکومت:

کشف منشا تاسیسات اجتماعی و به خصوص حکومت کار دشواری بوده. با خود این بشر دست یافتن به منع و منشاء آن تلاش های زیاد نموده و نظریات مختلفی را در باره ایراد نمودند که قرار ذیل است:

1 – برخی از جامعه شناسان اولیه تایید میکنند حکومت نیز مانند کلیه تاسیسات دیگر از سازمان کوچک و بسیار ساده ای آغاز گردیده است و سپس از چند مرحله گذشته تا به حد املای پرورش کنونی رسیده است که یکی از جامعه شناسان معروف انگلیسی « والترباگهوت» در کتاب خود به نام " طبیعت و سیاست" تایید می کند که دولت از سه مرحله مشخص که مطابق با سه مرحله از تحول اجتماعی گذشته است:

الف: عصر تثبیت آداب رسوم که حکومت در حقیقت وجود خارجی نداشت.

ب: عصر کشمکش بین گروه های مختلف با سنن و رسوم متفاوت که منتهی به تسلط برخی از دسته های دیگر و آغاز تشکیل حکومت گردید.

ج: عصر مباحثه که حکومت بر اثر مباحثه و سازش و جود خارجی یافت و این علیترین شکل رشد سیاسی بشمار میرود.

2 - « اسپنسر» در کتاب خود به نام « اصول جامعه شناسی» نظریات خود را در باره تحول اجتماعی نسبت به دولت چنین خاطر نشان میکند:

الف: مرحله طایفه ای یعنی دوران که دسته های جامعه به صورت افراد نا منظم بسر میبرند و حکومتی وجود ندارد.

ب: مرحله نظامی که طی لشکر کشی ها موجب پیدایش دولت های در پیرامون رهبران پر قدرت نظامی و احیاناً سلاطین مواوشی میگردد.

ج: مرحله صنعتی هنگامی که فعالیت نظامی جای خود را به نفوذ اجتماعی می پردازد.

بنابر عقیده هر دو دانشمند که فوقاً تذکر دادیم: دولت مانند خود جامعه یک دوران تحول را سیر میکند و آغاز ساده را دارد و به تدریج رو به کمال می نهد و اینک با آنکه به عالیترین درجه رشد خود رسیده با این همه کامل نیست و روزی کمال حقیقی خواهد یافت که صلح و آرامش در حکمفرما باشد. البته دموکراسی سالم تنها در جامعه ای پرورش خواهد یافت که صنایع به تدریج جانشین نظام گردد. بدون آنکه جنگ بر آن لطمه وارد نکند. در آن صورت در یک جامعه نظامی دولت پیش از جنبه دکتاتوری را نخواهد در ...............................

3 – گیدینگر مراحل تکامل دولت را چنین طبقه بندی مینماید: مرحله تکامل« نظامی و مذهبی» مرحله « آزادی خواهی و قانونی » و مرحله « اقتصادی و اخلاقی» قایل گردیده است.

4 – کامنوس جامعه شناس امریکایی عقیده دارد که دولت از مبارزه بین طبقات مختلف به منظور باز رسی مالکیت خصوصی ریشه میگیرد و میگوید خانواده که در آن زن و فرزند به منزله مال خصوصی تلقی میگردند منطقه اصلی حکومت را تشکیل میدهند. و به عقیده او حکومت زائیده سنت و آداب اجتماعی است که بر اثر عقاید عمومی تقویت شده و حتی در بدوی ترین اجتماعات نیز وجود دارد.

5 – ابن خلدون مقررخ  دانشمند بزرگ عرب در اواخر قرون وسطی این فکر را بیشتر پرورش داد. وی پس از مطالعه دقیق جهان اسلام نظریه ای صریح تر و استوار تری را اظهار داشت مبنی بر این که منشاء دولت ها حمله دسته ای که معمولاً چادر نشین بوده و به دسته ای دیگر که معمولاً خانه نشین بوده است میباشد.

6 - « لودویگ گمپلوویچ» که بر اثر خدمات گران بهایش به جامعه شناسی نامش در ردیف بزرگترین جامعه شناسان جهان ثبت شده است در باره منبع و پیشرفت دولت نظریات بسیار جالب دارد. وی نظریات خود را در کتاب های مانند: « مبارزه بین نژاد ها»، « نژاد و دولت» ، « مفهوم اجتماعی دولت» و « اصو ل جامعه شناسی» که افکار خویش را در باره منشاء حکومت چنین ابراز مینماید:  " همه فرهنگ ها محصول کشمکش و اختلافات دسته ای است. که در آغاز تشکیل جوامع انسانی دسته ها به وسیله خویشاوندی به هم پیوسته و تا اندازه ای در صلح و آرامش به سر میبردند. اما به مرور زمان اصطحکاک بین منافع دسته های مختلف فتهی به زد و خورد و کشمکش گردیده و دسته های افراد بشر به جان هم افتادند، تا این که دسته های نیرومند تر دسته های ضعیفتر را تحت تسلط در آورند. د ر آغاز هدف پیروز مندان آن بود که دسته های مضلومان را بکلی نابود کنند. لیکن به مرور زمان این هدف تغییر کرد و فاتحیان به اسارت مضلومان قناعت ورزیدند و به این طریق یک دسته حاکم و یک دسته استثمارشده ظهور نمود که پیروز مندان برای ادامه بر ثری خود شان ناگزیر به وضع مقرراتی و اتخاز تدابیری گردیدند و دسته کوچکی از افراد خودشان را زمام دار دولت اعلام داشتند و مبادرت به کشور گشایی جدید کردند. طبقه حاکم با اعطای امتیازاتی به توده های مردم که به تدریج  تبدیل به حقوق گردید پشتیبانی مردم را به دست آورده خود را به حملات جدید و کشور گشایی تازه آماده کرد و دولت ها سپس کلیه دسته های را که از لحاظ نژادی همجنس بوده در بر گرفته و این دسته ها بعداً با هم متحد شدند. بنابر عقیده گمپلوویچ هیچ دولتی بدون همجنسی نژادی در ابتداء به وجود نیامده است. که وحدت هر دولتی نتیجه تکامل اجتماعی است اما وحدت یک مستلزم وجود سازش کامل بین افراد آن ملت نبوده، زیرا در داخل ملت مبارزه بین دسته ها و طبقات مختلف در شما ادامه دارد و این کشمکش و اختلافات بین دسته ها جای خود را به مبارزه ورقابت میدهد که بیشتر جنبه اقتصادی دارد. و همچنان عوامل دیگر نیز مانند: قدرت طلبی و تلاش در باره بدست آوردن نفوز نیز نقش مهمی را بازی میکند. آنگاه بین دسته های که منافع مختلف دارند، مبارزات ادامه میابد که از داخل ملت تجاوز نمیکند که همین مبارزه است که با عث تحول و پیشرفت میشود.

7 – گوستاولانزنهوفر یک جامعه شناس اتریشی بر آنست : دولت از مبارزه بوجود میاید. لیکن مراد او از مبارزه بین افراد بوده و نه دسته های مختلف زیرا وی مفید دارد که منافع بین افراد و همواره و در حال اصطحکاک میباشد. اما افراد نیز منافع خود شان را بعضاً با منافع دسته یکسان میدانند. و در نتیجه در منافع مشترک نیز شرکت میجویند. و در موقع لازم ازین منافع در مقابل تجاوز بیگانگان دفاع مینمایند. و گذشته از این دسته های مذکور نه تنها در صدد تأمین منافع خودشان میباشد. بلکه پیوسته به فکر تسلط بر همسایه گان خویش نیز هستند. تا بر میزان ثروت و رفاهیت خود شان بیافزایند و در نتیجه کشمکش ها و نزاع دسته ای روی میدهد که همین کشمکش ها است که موجب پیدایش دولت و کشور میگردد. و در داخل همین کشور نیز دستهای مختلف برای بدست آوردن استیازات نسبت به یکدیگر با هم به رقابت میپردازند و یا بر اثر سازش مخالفت شان بکلی رفع گردیده و در نتیجه یک جامعه آرام یعنی یک دولت بهتر بوجود میاید.

8 – « اوین هایمر» جامعه شناس آلمانی در باره منبع و منشاء دولت نظریات خود را چنین ابراز میدارد: کشمکش و اختلاف منبع دولت است. لیکن بیشتر اختلافات اقتصادی است که در پیدایش دولت ها اثر فراوان دارد. اما اختلافات نژادی در درجه دوم حایز اهمیت است. به نظر وی مهارت و استادی فاتح در استثمار مغلوب از لحاظ اقتصادی مقدمه ایجاد دولت است و سازمانی که برای تنظیم و تأمین این استثمار بوجود میاید موجب رشد و پرورش دولت میگردد. وی در کتاب به نام « دولت» چنین خاطر نشان میکند:

هر دولتی در تاریخ یک دولت طبقاتی بوده و یا است و یا عبارت از حکومت طبقات بالاتر بر طبقات پایین تر که چه از لحاظ درجه باشد و یا چه از حیث مال – این کیفیت را میتوان « دولت» نامید. دولت در آغاز پیدایش اصولاً و کاملاً در نخستین مراحل وجودش عبارت از یک موسسه اجتماعی که از طرف یک دسته افراد پیروز بر دسته مغلوب تحمیل شده است و یگانه هدف آن نیز تنظیم و تسلط دسته فاتح بر دسته مغلوب و تأمین خود در مقابل شورش در داخل و حمله از خارج است.

9 – همانظوری که متذکر شدیم که منبع و منشاء و چگونگی حکومت روشن نیست که برخی از جامعه شناسان در باره آن چنین ابرا ز نظر مینمایند: « یثرگروپوتکین» در کتاب خود به نام « کمک مشترک» مینویسد: دربسیار از موارد عوامل صلح جویانه نیز مانند محبت کمک مشترک متقابل نیاز به همکاری و رهبری و تجارت نیز در کنار مبارزه و نزاع نقش موثری در پیدایش دولت ها بازی کرده اند. که «کنت» نیز نظریه را تایید کرده و عقیده دارد که : میل طبیعی افراد به اجتماع و سایر عوامل صلح جویانه دیگر در پیدایش دولت مؤثر است. و بر آنست حتی در میان ملل اولیه روستایی تنظیم مسایل اقتصادی و خانواده گی و سایر مسایل اجتماعی در تحول دولت کمتر از جنگ و برده گی موثر نبوده است.

و « آشلی مونتاگو» مردم شناس آمریکایی در کتاب خود بنام « وجودانسانی » خاطر نشان میکند تاریخ بشر گوره بر آنست که بین اعضای جوامع همکاری به مراتب بیشتر از رقابت و کشمکش وجود داشته است و در حقیقت همکاری پایه پیشرفت و رشد بشر را تشکیل میدهد.

 3 – چگوگی دولت

دولت عبارت از یک عامل نظارت اجتماعی بوده و از سایر تاسیسات اجتماعی مانند خانواده، کلیسا و مسجد که آنها نیز جنبه باز رسی دارند متمایز است چون دارای قدرت کافی برای تنظیم روابط بین افراد یک جامعه میباشد. بناءً دولت عبارت است از یک سازمان سیاسی حاکمه است که هدفش نخست حمایت افراد ملتش از تجاوز سازمان های سیاسی مشابه و تأمین صلح و آرامش در داخل مرز های خود است.

جامعه شناسان دولت را به منزله وسیله ای میدانند که بدست خود بشر ساخته شده است. اما بعضی از متفکرین مانند«هگل» خاطر نشان میکند که دولت را « یک حقیقت کاملاً مستقل و یا سایه خدا در دنیا« میداند. به قول « ویلیم گراهام تمنر» از لحاظ نظری دولت در حقیقت عبارت از « همه ما» و از حیثیت عمل یعنی در موردی که ابراز اراده میکند یا خط مشی اتحاد مینماید عبارت از مشتی افراد است که بر حسب تصادف از طرف اکثریت برای انجام خدماتی برای همه ما بر گزیده شده اند.

از آنجاکه دولت تکامل تدریجی دارد از لحاظ پیچیده گی  و ترکیب مراحل مختلفی را طی میکند و گذشته از این چون مانند همه تاسیسات اجتماعی دیگر محصول فرهنگ های مختلف و شرایط اجتماعی گوناگون است دارای اشکال متفاوت و هدف های متعدد است . این اشکال و هدف ها تابع زمان و مکان اند و خود به خود بر حسب تغییر شرایط تغییر میابند وبه زحمت میتوان اظهار نظر کرد دارای درجه عالی یا پست هستند بلکه مانند کلیه آداب و رسوم و سنن دیگر از حیث تطبیق شان با وضع به خصوص میتوان گفت خوب یا بد هستند.

تحقیقات مردم شناسی اثبات کرده است که برخی از جنبه های جوامع اولیه کاملاً پیچیده بوده. که با این همه جای شک نیست تاسیسات اولیه عموماً از تاسیسات معاصر ساده ای را داشته و مراحل اولیه ترقی را پیموده است . مثلاً برخی از جوامع ابتدایی مانند عده ای از طوایف افریقا و امریکا سازمان های سیاسی متشکلی بوجود آورده اند.

و جامعه شناسان دولت را به سه نوع تقسیم کرده که عبارت از حکومت سلطنتی ، حکومت اشرافی و حکومت دموکراسی که از آنها را نمیتوان به نوع های فرعی تقسیم کرد.

دولت در ازمنه قدیم و قرون وسطی

ریشه های انواع دولت ها را میتوان در جوامع اولیه یافت اما بصورت مترقی و پرورش یافته و تنها در جوامع متمدن ازمنهء قدیم دیده میشود.

یکی از کهنترین انواع سازمان سیاسی حقیقی در کشور های کوچک دره تیل ، دره های دجله و فرات و یونان باستان وجود داشته است. اگر چه این حکومت ها از بسیاری لحاظ از حکومت های کنونی تفاوت دارند. زیرا حکومت اولیه « مظهر » یک نوع حکومت طایفه ای مبنی به خویشاوندی و پیوند های خونی و همچنان مبنی بر پایه های سیاسی و ارض بوده است. این نوع حکومت  سیاسی اولیه منجر به پیدایش حکومت های نوع استبدادی و یا پدر سالاری مانند دولت های مصر، بابل ، ایران و امپراطوری روم گردید که در عصر رونق فراوان یافتند.

اگرچه در این عصر کشور ها رو به توسعه نهادند و کشور گشایی رونق کامل داشت اما با وجود این منتهی به پرورش احساسات ملی و تشکیل دولت ملی نگردیدند. لیکن با وجود نواقص خویش پایه های دولت را بنا نهاد.

- بنابرآن سیستم های سیاسی متنوع قرون وسطی منتهی به پیدایش حکومت های ملی نگردیده بلکه دولت ملی به عقیده اکثر جامعه شناسان دارای عوامل بیشماری دران زمان بوده و این عوامل مهم عبارت است از :

اصلاحات مذهب پروتستان که دارای پایه های اقتصادی است. اکتفا های ارضی و استعمار این اراضی منجر به انقلاب بازرگانی و تجارتی گردید. انقلاب صنعتی  انقلاب های امریکا و فرانسه و جنگ های ناپلیون که هر کدام به نوبه خود در تشکیل احساسات ملی و ایجاد دولت ملی نقش بزرگی را بازی کرده اند.